MỤC LỤC
2. Nguyên nhân dẫn đến bệnh tự kỷ ở trẻ.
3. Các dấu hiệu nhận biết trẻ tự kỷ mà ba mẹ cần chú ý.
1. Bệnh tự kỷ ở trẻ là gì?
Tự kỷ là một nhóm các rối loạn phát triển lan tỏa, biểu hiện ở nhiều mức độ khác nhau — từ nhẹ, trung bình đến nặng — và thường khởi phát rất sớm, trước khi trẻ tròn 3 tuổi. Đây là một rối loạn mang tính mạn tính, kéo dài suốt đời và ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh trong sự phát triển của trẻ, đặc biệt là khả năng giao tiếp, tương tác xã hội và hành vi.
Biểu hiện đặc trưng của rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD) bao gồm ba nhóm triệu chứng chính:
(1) khiếm khuyết trong tương tác xã hội – trẻ thường khó hiểu cảm xúc, không biết cách chia sẻ hoặc duy trì mối quan hệ với người khác.
(2) rối loạn trong giao tiếp – trẻ có thể chậm nói, nói lặp lại, hoặc sử dụng ngôn ngữ một cách máy móc, thiếu biểu cảm.
(3) hành vi, sở thích và hoạt động mang tính khuôn mẫu, lặp đi lặp lại – ví dụ như chỉ thích chơi một món đồ duy nhất, đi lại theo vòng tròn, hoặc phản ứng mạnh khi thay đổi môi trường, thói quen.
Nhận biết sớm trẻ bị bệnh tự kỷ
Ngoài ra, nhiều trẻ tự kỷ còn gặp rối loạn cảm giác, chẳng hạn như nhạy cảm quá mức với âm thanh, ánh sáng, chạm vào, hoặc ngược lại, hoàn toàn thờ ơ với các kích thích từ môi trường. Một số trẻ có biểu hiện tăng động, kém tập trung, hoặc chậm phát triển trí tuệ đi kèm, khiến việc học tập và hòa nhập trở nên khó khăn hơn.
2. Nguyên nhân dẫn đến bệnh tự kỷ ở trẻ.
Về nguyên nhân, tự kỷ được xem là một rối loạn phát triển thần kinh phức tạp, có liên quan đến những bất thường trong cấu trúc và chức năng của não bộ. Nhiều nghiên cứu cho thấy ở trẻ tự kỷ có thể có sự thay đổi ở tiểu não, thùy trán, thùy thái dương, hay thiếu hụt trong hoạt hóa hệ thống cấu tạo lưới – vốn chịu trách nhiệm về khả năng tập trung và xử lý thông tin.
Một số bằng chứng cũng chỉ ra rằng có sự bất thường trong hoạt động sinh hóa thần kinh như thay đổi nồng độ serotonin, dopamine hoặc GABA, cùng với yếu tố di truyền đóng vai trò quan trọng – khi nhiều gen liên quan đến phát triển não bộ bị biến đổi. Tuy nhiên, những cơ chế chính xác gây ra tự kỷ hiện vẫn đang được nghiên cứu và chưa có kết luận cuối cùng.
Trong những năm gần đây, tỷ lệ chẩn đoán trẻ mắc rối loạn phổ tự kỷ có xu hướng tăng nhanh trên toàn cầu. Theo thống kê, trung bình có khoảng 1 trên 100 trẻ được chẩn đoán mắc tự kỷ, trong đó tự kỷ điển hình chiếm khoảng 16,8%. Đặc biệt, tỷ lệ mắc ở trẻ trai cao hơn trẻ gái từ 4 đến 6 lần, có thể do sự khác biệt về hormone giới tính, yếu tố di truyền hoặc biểu hiện triệu chứng khác nhau khiến trẻ gái thường bị chẩn đoán muộn hơn.
Nguyên nhân khiến trẻ bị bệnh tự kỷ
Hiện nay, mặc dù chưa có phương pháp điều trị khỏi hoàn toàn tự kỷ, nhưng can thiệp sớm (trước 5 tuổi) thông qua liệu pháp hành vi, ngôn ngữ, tâm lý và giáo dục đặc biệt có thể giúp cải thiện đáng kể khả năng giao tiếp, kỹ năng xã hội và mức độ hòa nhập của trẻ. Bên cạnh đó, sự đồng hành của gia đình, môi trường giáo dục tích cực và nhận thức đúng đắn của xã hội là yếu tố then chốt giúp trẻ tự kỷ phát triển toàn diện và có chất lượng cuộc sống tốt hơn.
3. Các dấu hiệu nhận biết trẻ tự kỷ mà ba mẹ cần chú ý.
3.1. Không thích đụng chạm với người khác
Một trong những dấu hiệu điển hình của trẻ tự kỷ là không thích được đụng chạm hay ôm ấp. Khi cha mẹ hoặc người thân cố gắng bế, vuốt ve, trẻ thường tỏ ra khó chịu, né tránh hoặc phản ứng mạnh mẽ như la hét, giãy giụa. Nhiều trẻ tự kỷ không phản ứng với sự vuốt ve âu yếm, cũng không tìm kiếm cái ôm từ cha mẹ như những đứa trẻ bình thường khác.
Trẻ bị tự kỷ thường không thích đụng chạm với người khác
Nguyên nhân là do trẻ tự kỷ có rối loạn cảm giác, hệ thần kinh của trẻ xử lý các kích thích từ bên ngoài khác biệt, khiến cảm giác tiếp xúc cơ thể trở nên quá tải. Vì vậy, việc không thích đụng chạm không phải do trẻ bướng bỉnh hay lạnh lùng, mà là do đặc trưng của rối loạn phổ tự kỷ.
3.2. Khóc hoặc cười bất thường, không phù hợp ngữ cảnh
Biểu hiện cảm xúc bất thường là một trong những triệu chứng nhận biết sớm trẻ tự kỷ. Trẻ có thể khóc nức nở, hoảng sợ hoặc cười lớn mà không rõ lý do, thậm chí cười vào những thời điểm hoàn toàn không phù hợp với tình huống. Điều này phản ánh sự rối loạn trong khả năng kiểm soát và thể hiện cảm xúc, do não bộ của trẻ tự kỷ xử lý tín hiệu cảm xúc khác so với người bình thường.
Trẻ bị tự kỷ thường không kiểm soát được cảm xúc hay la hét, khóc lóc bất thường
Ngoài ra, trẻ tự kỷ thường không phản ứng cảm xúc trước niềm vui hay nỗi buồn của người khác, làm cho cha mẹ cảm thấy con “lạnh lùng” hoặc “xa cách”. Việc nhận biết sớm những hành vi cảm xúc bất thường này giúp phụ huynh có thể can thiệp và đánh giá khả năng mắc rối loạn phổ tự kỷ ở trẻ kịp thời.
3.3. Quá nhạy cảm hoặc không phản ứng với âm thanh
Rối loạn cảm giác thính giác là một biểu hiện phổ biến ở trẻ tự kỷ. Một số trẻ rất nhạy cảm với tiếng ồn, có thể bịt tai, hoảng loạn hoặc khóc thét khi nghe tiếng máy hút bụi, tiếng xe cộ, hoặc tiếng người nói lớn. Ngược lại, có trẻ lại không phản ứng với âm thanh, thậm chí cha mẹ gọi nhiều lần nhưng trẻ vẫn không quay lại, khiến nhiều người lầm tưởng là trẻ bị khiếm thính.
Đây là hậu quả của sự rối loạn trong xử lý âm thanh của hệ thần kinh trung ương, khiến trẻ tự kỷ hoặc quá tải với âm thanh hoặc không nhận thức được âm thanh xung quanh. Việc quan sát kỹ phản ứng của trẻ với tiếng động hằng ngày là yếu tố quan trọng để phát hiện sớm dấu hiệu rối loạn phổ tự kỷ.
3.4. Không biết cách chơi với đồ chơi
Một dấu hiệu nhận biết trẻ tự kỷ rõ ràng là không biết chơi đúng cách với đồ chơi. Thay vì tưởng tượng hay nhập vai, trẻ thường chỉ tập trung vào một chi tiết nhỏ, ví dụ như xoay bánh xe ô tô, gõ đồ vật, hoặc sắp xếp đồ chơi thành hàng dài. Trẻ ít khi chia sẻ, hợp tác hoặc tương tác khi chơi cùng người khác. Hành vi chơi của trẻ tự kỷ thường mang tính lặp đi lặp lại, đơn điệu và không có mục đích sáng tạo.
Điều này thể hiện sự thiếu phát triển trong khả năng tư duy tượng trưng và giao tiếp xã hội, vốn là những kỹ năng nền tảng trong giai đoạn mầm non. Cha mẹ cần lưu ý khi thấy trẻ chỉ quan tâm đến cách chơi riêng biệt mà không hứng thú với việc cùng người khác chơi – đây có thể là biểu hiện sớm của rối loạn phổ tự kỷ.
3.5. Quá hiếu động hoặc thụ động khác thường
Trẻ tự kỷ có thể biểu hiện hai trạng thái vận động trái ngược: hoặc quá hiếu động, chạy nhảy không ngừng, không biết mệt; hoặc lại quá thụ động, ít di chuyển, ngồi im hàng giờ. Những hành vi này không chỉ đơn thuần là tính cách, mà liên quan đến rối loạn điều hòa hoạt động thần kinh và khả năng kiểm soát hành vi.
Trẻ hiếu động quá mức thường gặp khó khăn trong việc tập trung, dễ kích động; ngược lại, trẻ quá thụ động lại ít phản ứng với môi trường, dường như “tách biệt” khỏi thế giới xung quanh. Cả hai dạng này đều là dấu hiệu cảnh báo sớm của trẻ tự kỷ mà phụ huynh cần chú ý quan sát để có hướng can thiệp kịp thời.
3.6. Mê mẩn một số sự vật, màu sắc hoặc hành vi lặp lại
Một đặc điểm thường gặp ở trẻ tự kỷ là sự gắn bó quá mức với một số vật thể hoặc chi tiết cụ thể. Trẻ có thể mê mẩn nhìn quạt quay, đèn chớp, bánh xe xoay tròn hoặc chỉ thích một màu sắc duy nhất. Bên cạnh đó, trẻ thường lặp đi lặp lại một hành vi, chẳng hạn như vẫy tay, xoay người, hoặc đi lại theo vòng tròn. Những hành vi này giúp trẻ tự kỷ cảm thấy an toàn và dễ chịu, vì não bộ của trẻ tìm kiếm sự ổn định trong môi trường đầy kích thích.
Tuy nhiên, nếu trẻ chỉ quan tâm đến một vật thể hoặc thực hiện các hành vi lặp đi lặp lại quá mức, cha mẹ nên đưa trẻ đi thăm khám chuyên khoa tâm lý hoặc thần kinh nhi để được đánh giá rối loạn phổ tự kỷ.
3.7. Không nói, chậm nói hoặc nói lặp lại sai ngữ điệu
Chậm nói hoặc rối loạn ngôn ngữ là một trong những triệu chứng đặc trưng của trẻ tự kỷ. Nhiều trẻ đến 3 tuổi vẫn chưa nói được câu hoàn chỉnh, hoặc chỉ lặp lại lời người khác mà không hiểu ý nghĩa – hiện tượng gọi là “echolalia”. Một số trẻ có thể nói trôi chảy nhưng giọng nói đơn điệu, thiếu biểu cảm và không biết cách duy trì hội thoại.
Điều này xảy ra do rối loạn trong vùng não chịu trách nhiệm xử lý ngôn ngữ và giao tiếp xã hội. Nếu trẻ không có phản ứng khi được gọi tên, không chỉ tay, không biết chào tạm biệt hoặc nói không rõ ngữ cảnh, đó có thể là dấu hiệu sớm của rối loạn phổ tự kỷ. Việc can thiệp sớm bằng liệu pháp ngôn ngữ và can thiệp hành vi ABA có thể giúp cải thiện đáng kể kỹ năng giao tiếp của trẻ.
3.8. Khó chịu với sự thay đổi thói quen hoặc môi trường sống
Hầu hết trẻ tự kỷ đều có xu hướng duy trì thói quen cố định, ví dụ như ngồi cùng một chỗ, ăn cùng món ăn, đi học cùng một tuyến đường. Khi có sự thay đổi nhỏ – như thay đổi lịch trình, di chuyển đồ vật trong nhà hay gặp người lạ – trẻ có thể phản ứng dữ dội, la hét hoặc thu mình. Sự cứng nhắc này bắt nguồn từ nỗi lo âu và sự rối loạn khả năng thích nghi, khi não bộ của trẻ không xử lý tốt các yếu tố mới.
Một trong những dấu hiệu nhận biết trẻ tự kỷ là sự khó chịu với sự thay đổi môi trường
Đây là một trong những biểu hiện phổ biến của trẻ tự kỷ mà nhiều cha mẹ dễ bỏ qua, vì nghĩ rằng con “khó tính” hoặc “bướng bỉnh”. Hiểu được nguyên nhân giúp cha mẹ kiên nhẫn hơn và có cách hướng dẫn trẻ thích nghi dần dần, giảm căng thẳng và tăng cảm giác an toàn cho trẻ.
3.9. Không nhận biết được nguy hiểm xung quanh
Trẻ tự kỷ thường không có phản xạ cảnh giác trước nguy hiểm. Trẻ có thể chạy ra đường, trèo lên cao, chạm vào ổ điện hoặc lửa mà không sợ hãi. Nguyên nhân là do trẻ tự kỷ gặp khó khăn trong việc nhận diện và phản ứng với các tín hiệu nguy hiểm, đồng thời thiếu khả năng dự đoán hậu quả của hành vi.
Điều này khiến việc chăm sóc và bảo vệ trẻ mắc rối loạn phổ tự kỷ trở nên vô cùng quan trọng. Phụ huynh cần xây dựng môi trường an toàn tuyệt đối, đồng thời kết hợp các liệu pháp huấn luyện kỹ năng nhận biết nguy hiểm để giúp trẻ dần hình thành phản xạ phòng tránh.
Tự kỷ không phải là bản án, mà là một dạng rối loạn phát triển đặc biệt cần được thấu hiểu và can thiệp đúng cách. Khi cha mẹ sớm phát hiện những biểu hiện trẻ tự kỷ như chậm nói, tránh giao tiếp, mê mẩn vật thể hay không phản ứng với âm thanh, việc thăm khám chuyên khoa và can thiệp sớm có thể mang lại hiệu quả cải thiện vượt trội.
Mỗi trẻ tự kỷ đều có tiềm năng riêng, và với tình yêu thương, sự kiên trì và đồng hành của gia đình – trẻ hoàn toàn có thể phát triển khả năng giao tiếp, hòa nhập xã hội và sống hạnh phúc.
Hãy quan sát con thật kỹ, lắng nghe những “tín hiệu” nhỏ nhất trong hành vi và cảm xúc – vì phát hiện sớm rối loạn phổ tự kỷ chính là chìa khóa mở ra cánh cửa tương lai cho trẻ.
ĐỌC THÊM: CÁC BIỆN PHÁP CHẨN ĐOÁN VÀ ĐIỀU TRỊ BỆNH TỰ KỶ TẠI NHÀ CHO TRẺ
